Openingswoord
Goedemiddag lieve aanwezigen,
Bedankt voor jullie komst.
Ik denk de laatste tijd veel aan Pauline Oliveros, een componist van experimentele muziek en accordeonist, die een deel van haar leven wijdde aan wat ze deep listening noemt. Eind jaren zestig verhuisde ze van San Francisco naar San Diego om daar aan de universiteit te werken, en daar stuitte ze op een samenbalsel van politieke wanhoop – Kennedy werd vermoord, de Vietnamoorlog was aan de gang, er waren heftige studentenprotesten. Ze reageerde daarop door naar binnen te treden, begon te werken aan wat later haar ‘Sonic meditations’ zouden worden, en verbond luisteren met helen en genezen. Ze speelde bijvoorbeeld een jaar lang maar 1 toon op de accordeon, de A. Jullie kennen misschien haar lange drone-achtige composities waarin maar heel weinig verschuift, die een toestand opwekken, daarnaar luisteren vraagt om deep listening en wekt het op. Maar diep luisteren is ook een commitment in het dagelijks leven, een levenshouding. Luisteren is in deze context niet passief, het is juist noodzakelijk om je houding te kunnen bepalen, ook je politieke houding, en om als jezelf door het leven te kunnen gaan (Oliveros was ook actief in de vrouwenbeweging).
We bevinden ons nu ook in een crisis, of allerlei crisissen, waarvan die die de natuurlijke wereld betreft misschien het urgentst is (en waarvan de oorzaken verbonden zijn met die van de andere crisissen, maar daarop ingaan voert hier te ver). Die te lijf gaan vereist actie, maar om te weten welke richting die moet nemen moeten we die natuurlijke wereld op een nieuwe manier leren kennen. Dat betekent dat we goed moeten luisteren (en onder luisteren versta ik ook kijken, etc).
Arturo Escobar, een antropoloog, schrijft dat we toe moeten naar een pluriversum. Daarmee bedoelt hij een wereldbeeld dat rekening houdt met het feit dat er verschillende wereldbeelden zijn. Hij denkt, en dat ben ik wel met hem eens, dat ons westerse wereldbeeld, dat scherpt afbakent waar de mens begint en de rest van de wereld begint, dat de rede als zaligmakend ziet – hij pleit in contrast daarmee voor een soort voeldenken – dat dat idee van de mens onze problemen veroorzaakt heeft en niet kan oplossen. Maar er zijn ook menselijke culturen die een ander wereldbeeld hebben, de wereld op een andere manier leren kennen, zich anders positioneren. Die bieden wellicht een betere lens om onszelf opnieuw uit te vinden. In aanvulling op Escobar lijkt me dat er ook allerlei dierenwerelden en plantwerelden zijn, soms verbonden met de menselijke, soms micro- zoals van de kikkers hier en soms macro- zoals van de trekvogels (de spreeuwen zijn hier bijvoorbeeld net weer teruggekeerd). Ook daar zijn andere ideeën over samenleven, andere vormen van kennis te vinden.
Kennis en macht zijn zoals Foucault steeds benadrukte met elkaar verweven. Onze manier van kennis over de natuurlijke wereld verwerven gebeurt vaak van bovenaf. Letterlijk: als we een tuin zien, dan brengen we die op een abstracte manier in kaart, we beoordelen wat bruikbaar is en wat niet, wat mooi is en wat niet. Dat volgt uit het idee dat wij dat mogen, de macht ertoe hebben, en het versterkt onze macht (Escobar: groot is niet per se machtig). Grasmaaien is al een manier om je stempel op een habitat te drukken.
Ik kwam hier in februari wonen. De tuin leek helemaal kaal, de woningstichting had alles weggemaaid en omgehakt, op de struik achterin na. Ik kwam er al snel achter dat er allerlei dieren woonden – kikkers en padden en slakken en mieren. En wilde eigenlijk van hun weten hoe ik deze tuin moet beheren. Sindsdien is er van alles opgekomen, behalve brandnetels en bramen haal ik weinig weg. Ik heb het een en ander aangeplant, veel daarvan is opgegeten door de slakken of overgroeid. Ondertussen gebruiken de honden de tuin op hun manier. Zeker Olli heeft daar sterke ideeën over.
Deze tentoonstelling is deel van dit onderzoek: hoe moeten we nou eigenlijk kijken en luisteren naar wat er om ons heen gebeurt, waar richten we onze aandacht op? Ik ben trots en blij om dit samen met Gijsje Heemskerk te doen, en vereerd dat de andere kunstenaars meewerken. Semâ Bekirovic werkt aan een project met DDR-standbeelden en kinderen in Duitsland dus die kan er helaas niet bij zijn; Miek Zwamborn en Rutger Emmelkamp hebben een werk opgestuurd, daarover later meer, zij wonen en werken op een Schots eiland en kunnen hier niet heen reizen. Maar Verwerelden gaat ook over wat ver weg is en wat dichtbij, over schaal en formaat, en over samenwerken op nieuwe manieren in een tijd waarin we afstand moeten bewaren.
Marit Mihklepp en Piyojo oftewel Rik Möhlmann spelen hier vanmiddag, die wil ik ook vast van harte bedanken. En tot slot uzelf natuurlijk. Wij bieden u alleen maar een beginnetje, een opening, het is onze hoop dat u hier vandaag maar ook daarna verder gaat met kijken en luisteren naar wat er allemaal is, om voorbij de oude hiërarchieën contact te maken en ons opnieuw te wortelen.